Azərbaycanda zərdüştçülük

Atəşgah.

Yampolski belə hesab edirdi ki, Azərbaycan zərdüştçülük üçün bir növ, papa vilayəti rolunu oynayıb. Ən nüfuzlu atəşpərəst məbədləri Azərbaycanda yerləşirdi. Zərdüştçülük ideologiyasının yayıcıları kahin-maqlar da Azərbaycanın yerli xalqı idilər. Maq sözü öz əsl mənasından başqa həm də sehrbaz, cadugər anlamında bütün dünya dillərinə keçib.

Azərbaycanın çox yerlərində indiyədək yanan şamı üfürüb söndürmək, yanan ocağa su tökmək günah sayılır. Şamın, çırağın və s. bu kimi şeylərin evdə qəflətən sönməsi yaxın vaxtlarda ailə üçün bədbəxtlik gözlənildiyindən xəbər verir. Odu söymək, yaxud oda boş yerə and içmək böyük günahdır. Odu su ilə söndürmək olmaz.

Azərbaycanda yaranıb yayılmış xürrəmilik, məzdəkilik, hürufilik kimi dini cərəyanlar da zərdüştçülükdən qidalanıblar. Zərdüştçülərin Tanrı bəxşişi hesab etdikləri əsas müqəddəs ünsürlər Su, Od, Torpaq, Hava və Qauş-Urvan-öküz ruhu idi. Bu kultlara müvafiq ilahlardan başqa müxtəlif təbiət qüvvələri ilə bağlanan ilahlar – Göy, Torpaq, Günəş, Ay, Külək və s. ilahları da var.

Gündəlik ibadətlər od və su vasitəsilə Tanrıya qurban və nəzir verməkdən ibarətdir. Oda və od ilahəsi Atura, həmçinin suya və su-bərəkət ilahəsi – Anahita xidmət etməkdən ötrü xüsusi məbədlər tikilirdi. Azərbaycanda Tanrının ən qüdrətli enerjilərindən olan oda sitayişlə əlaqədar bir fakt da diqqəti çəkir. "Azərbaycan" sözünün mənası bütün yozumlarda Odlar Yurdu anlamını verir. Atəşgahlarda od mehrab şəklində olan altlıqlardan çıxır və məbədlərin yüksək damlarına qədər ucalırdı. Zərdüştçü məbədləri "Atəş yeri", yaxud "Atəş evi" adlandırılırdı.

Novruz – yeni gün. Novruz oda həsr olunur və yazda gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi gün bayram edilirdi. Belə hesab olunurdu ki, Zərdüşt bü gün anadan olub.

Antik dövrün müəllifləri Albaniyadakı müqəddəs yerlər və Xəzər adalarında daim yanan odlar barədə danışırlar. Qədim salnamələr və yerli rəvayətlər göstərir ki, İçəri şəhərdəki Cümə məscidi və alban kilsəsi Od və Su məbədlərinin yerində tikilib. Pirallahıda çox müqəddəs sayılan atəşgah da olub. Zərdüştçülərin pərəstiş etdikləri Öküzün təsviri İçəri şəhərdən və onun ətraflarından çıxan çoxsaylı arxeoloji qazıntılarda da müşahidə olunur.

Azərbaycan alimlərinin ixtiyarında Bakıdakı məşhur Qız qalasının qədim zamanlarda zərdüştçülük məbədi olması haqda da xeyli materiallar vardır. Bir çox alimlər Abşerondakı çoxsaylı qalaları da məbəd hesab edirlər. Hələ orta əsrlərdə Azərbaycan coğrafiyaşünası Bakuvi həmin qala-məbədlərin mövcudluğundan bəhs etmişdi. Bunların bir çoxunun müdafiə məqsədi daşıması heç də onların məbəd təyinatına zidd gəlmir. Bəzi xristian kilsələri də bu cür ikili səciyyə daşıyır.

Qalaların yaxşı vəziyyətdə qalmasını onların müdafiə xarakterindən başqa həm də Yaxın Şərqə səlcuq və monqolların gəlməsindən sonra Abşeronda zərdüştçülüyün dirçəlməsi ilə izah etmək olar. Bu dövrlərdə zərdüştçülər müsəlman təqibləri altında əsas etibarilə cənuba – Fars vilayətinə qaçmış və orada Türkabad və Şərifabad şəhərlərində zərdüştçülüyün yeni mərkəzlərini yaratmışdılar. Görünür, elə həmin illərdə zərdüştçü qaçqınlar Abşeronda da peyda olmuşlar.

Həmçinin bax

• Azərbaycanda din
• Zərdüştçülük